KEMALİZM VE ORDU

 KEMALİZM VE ORDU

Prof. Dr. Ahmet Taner Kışlalı
AĞUSTOS 2001


Geri kalmış ülkelerde, sermaye sahipleri de, emekçi kesimler de güçsüzdür. Bu iki sınıfın güçsüzlüğü, ordunun rejim içindeki ağırlığını arttırır. Bu ağırlık, geri kalmışlık ölçüsünde ve bunalım dönemlerinde daha da artar. Sivil seçkinlerin güçsüzlüğü, asker seçkinlerin önemini büyütür.

Karşı koyacak, denge oluşturacak bir gücün ya da güçlerin yokluğu, askeri darbeleri ve askere dayalı yönetimleri kolaylaştırır. Güçlü partilerin, güçlü sendikaların, derneklerin, etkili ve bağımsız kitle iletişim araçlarının bulunmayışı karşısında, iyi örgütlenmiş tek güç olarak ordunun önemi çok artar. Örneğin on yıl kadar önce dünyada varolan 56 askeri diktatörlüğün hepsinin de geri kalmış yada gelişmekte olan ülkelerde bulunması, herhalde bir rastlantı sayılamazdı.

Geri kalmış ülkeler, aynı zamanda küçük varlıklı bir kesimle büyük yoksul çoğunluk arasında denge oluşturacak, "sentezi gerçekleştirecek" güçlü bir orta sınıftan da yoksundur. Oysa orta sınıf, ordunun siyasete doğrudan karışmasının önlenmesinde önemli bir işleve sahiptir. Örneğin 19. yüzyılda İspanyol ordusu Fransız ordusundan daha liberaldi. Ama güçlü bir orta sınıfın bulunmadığı İspanya'da, ordu yüzyıl boyunca birçok darbe yaptı. Bir anlamda orta sınıfın boşluğunu dolduruyordu.

Buna karşılık, bütün 19. yüzyıl boyunca ve daha sonraları, birçok kez fırsat çıktığı halde, Fransız ordusu siyaset sahnesinde görülmedi. Hatta içinde sağcı eğilimler ağır bastığı halde, solcu hükümetler döneminde de görevini aynı saygı ölçüleri içinde sürdürüyordu. Çünkü Fransız devriminin ürünü olan güçlü bir orta sınıf vardı.

Sovyet Marksizminin bazı kuramcıları da, geri kalmış ülke ordularına farklı bir biçimde bakmışlardır. Mirskii ve Pokataeva, 1966 yılında birlikte yayımladıkları bir incelemede, "Üçüncü Dünya" ülkelerindeki orduların, kapitalist ülkelerdekinden çok daha bağımsız bir güç oluşturduğu görüşünü savunuyorlardı. Onlara göre ordunun siyasal tutumu, tutuculuktan devrimci köktenciliğe kadar değişebilirdi. Ordu bir sınıf değildi, ama subayların sınıfsal kökenlerinin aritmetik toplamından da oluşmuyordu. Askeri hizmet, onlara yepyeni bir nitelik ve bütünlük verebilmekteydi. Geri kalmış ülke orduları, "modernleşmek" zorunluğundan dolayı, ilerlemesinin simgesi idiler. Ama, her ödünü vermeye hazır üst düzey subaylar ile bazı koşullarda köktenci tutumlar takınabilecek alt düzeydekiler arasında bir ayrım yapılmalıydı.

Kemalizm-ordu ilişkisini değirlendirmeden önce, genel düzeyde altını çizmemiz gereken bir nokta daha var: O da, geleneksel sağ-sol ayrımının, askerlerin siyasal eğilimlerinin belirlenmesinde her zaman geçerli olmadığıdır.

Askerlerin siyasal tercihleri, belirli ideolojilerden çok belirli kurumlara ya da belirli olaylara yönelik olarak oluşur. Örneğin kralcı-cumhuriyetçi ayrımı veya laik ile anti-laik ayrımı, askerlerin siyasal tutumlarının belirlenmesinde, soyut bazı ideolojik değerlendirmelerden daha geçerli olabilir. Askersel yaşamın kendine özgü koşulları ve eğitim biçimi, sağcı ya da solcu bir ideolojinin aynen benimsenmesine genellikle izin vermez. Örneğin Fransa'da 1900-1940 arasında milletvekilliği yapmış olan askerlerin çoğunluğu sağcı sayılıyordu. Gelenekçi ve milliyetçiydiler. Ama solun önerdiği toplumsal reformlara, ekonomik çıkar gruplarının temsilcileri kadar karşı çıkmıyorlardı.

Kemalizm içinde "ordu"nun yeri nedir?

Bu sorunun yanıtı önce Atatürk'ün sözlerinde, sonra da tutumunda aranmalıdır.

Yıl 1911. Vardar'da verilen akşam yemeğinde, alay komutanı Andertin, bardağını "Arnavutluk ayaklanmasını bastıran Osmanlı ordusu onuruna" kaldırır. Bunun üzerine Mustafa Kemal söze girer ve şöyle der:

"Türk ordusu için iç savaşta başarıya ulaşmak bir zafer değildir. Bu olayın onuruna, ülkeyi seven bir adam olarak ve Türk subayı olarak sevinip kadeh kaldıramam. Bundan ancak üzüntü duyabilirim. Arkadaşlar, bana dikkat edin, sözlerime kulak verin. Osmanlı ordusu değil Türk ordusu bir gün gelecek Türk varlığını, Türkün bağımsızlığını kurtaracaktır. İşte asıl o vakit sevineceğiz, öğüneceğiz. İşte o vakit Türk ordusu görevini yapmış olacaktır."

Atatürk daha ilerki yıllardaki bir konuşmasında da şöyle demiştir: "Arkadaşlar, tüm tarih bize gösteriyor ki, uluslar yüce hedeflerine ulaşmak istediklerinde bu coşkularının karşısında üniformalı çocuklarını bulmuşlardır. Tarihin bu geneli içinde büyük bir istisna bizim tarihimizde, Türk tarihinde görülür. Bilirsiniz ki Türk ulusu ne vakit yükselmek için bir adım atmak istemişse, önünde hep önder olarak, kendi kahraman çocuklarından oluşan ordusunu görmüştür... Bu evlatlarımız arasında yarının kahramanlarını yetiştiren öğretmenlerimiz de vardır... Ben büyük ordumuzun subaylarından ve onlarla birlikte olan, fikriyle, vicdanıyla ve bilim anlayışıyla ulusal kahramanlığa katılmaya hazır Türk gençlerinden söz etmiş oluyorum."

Atatürk'ün "ulusal irade ve ordu" ile ilgili görüşünü, hiçbir yanlış anlamaya olanak bırakmayacak kadar açık gösteren bir olay vardır. Meclis'in İstanbul'dan Ankara'ya naklinin gecikmesi üzerine Mustafa Kemal'in çok sinirlendiğini gören Yunus Nadi sorar: "Paşam niçin önemsiyorsunuz; siz ordu istiyordunuz, ordu işte burada!" Yanıt çok kısa ve nettir: "Ben her kerameti Meclis'ten bekleyen bir insanım. Orduyu ancak milletin iradesi, yani Meclis oluşturabilir!"

Kemalizm-ordu bağlantısını iyi anlamak için, Türk ordusunun evrim çizgisini ve yapısal özelliklerini gözden uzak tutmamak gerekir. Ordu, konumu gereği geri kalmış ülkelerde genellikle çağdaş teknolojiye ve düzenli örgütlenmeye ilk açılan kurum konumundadır. Osmanlı ordusu da, bunun çok belirgin bir örneğini oluşturmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme döneminde; ordunun çağdaş eğitimden, bilimden ve teknolojiden hızla yararlanamaması durumunda, devletin varlığını sürdürmekte zorlanacağı inancı giderek yerleşmişti. Bu nedenledir ki, çağdaş mühendislik, tıp ve veterinerlik eğitimini Osmanlı toplumuna ilk kez askerler getirdiler. Bunun gereği olarak, yabancı dil eğitimi de askerler aracılığıyla topluma girdi. Mehter takımının yerine askeri bando kurulurken, çok sesli müzik de gündemde yerini almış oldu. İlk Osmanlı ressamlarının tümüne yakını, Batı Avrupa'da haritacılık öğrenimi gören subaylar ve bu arada paşalardı.

Ordu çağdaşlaşmaya açılmış ilk kurum olarak o günün Osmanlı toplumunun ilerisinde olmasaydı, belki Birinci ve İkinci Meşrutiyet hareketleri da yaşanmayacaktı. Önce Abdülaziz'i ve daha sonra da Abdülhamit'i anayasaya dayalı bir yönetime zorlayabilecek -ordu dışında- bir güç yoktu. Böylece Türk ordusu, toplumda sadece yeniliklerin değil, toplumsal hakların ve siyasal özgürlüklerin de öncüsü ve güvencesi gibi görünmüştür.

Araştırmalar, geri kalmış ülkelerin çoğunda, ordunun genellikle ayrıcalıklı bir sınıfın tekelinde olduğunu gösteriyor. Oysa bu Türk ordusu için geçerli değildir. Varlıklı aileler, özellikle geçmiş dönemlerde çok güç koşullarda geçen "Doğu hizmeti" zorunluğunu da gözönüne alarak, çocuklarının subay olmasını istememişlerdir. Ama dar gelirli toplum kesimleri için, askeri eğitim, toplumsal konumlarının yükselmesinin aracı olarak görülmüştür. Bizim 1971 yılında yaptığımız bir araştırma, Türk ordusunun subay kesiminin yaklaşık dörtte üçünün, orta ve alt gelir grubundaki ailelerden geldiklerini ortaya koyuyordu. Askeri eğitimin parasız oluşu, özellikle yatılı askeri liselerin kapanmasına kadar, dar gelirli aile çocuklarının orduya katılmaya heves etmelerinde önemli bir etkendi.

Ordu gerek Atatürk gerekse İnönü dönemlerinde, yani Kemalizmin iktidarda olduğunu varsayabileceğimiz bir zaman diliminde, siyaset sahnesinin dışında kalmıştır. Bunda ordunun bu iki isme duyduğu saygının ve güvenin elbette ki etkisi olmuştur. Ama bu durumun yaratılmasında, Kemalizmin bilinçli bir tercihinin rolü olmadığını söylemeye de olanak yoktur! Ve Kemalizmi "militarizm" ile suçlamak eğer bir bilgisizlikten kaynaklanmıyorsa, bir "kötü niyet"ten kaynaklanıyor demektir. Böyle bir sav, tarihsel gerçeklere karşı en azından saygısızlıktır.


http://mudafaai-hukuk.com.tr/arsiv/agustos01_07.html

..